Інстытут палітычных даследаванняў "Палiтычная сфера"
Марозава С.В (2014). “Сваёй веры ламаць не будзем…”: супраціў дэўнізацыі ў Беларусі (1780-1839 гады). Гродна: ЮрСаПрынт, 218 с.
Агляд падрыхтаваў айцец Андрэй Крот
Манаграфія доктара гістарычных навук, прафесара Святланы Валянцінаўны Марозавай “Сваёй веры ламаць не будзем…”: супраціў дэунізацыі ў Беларусі (1780-1839 гады)” выйшла ў гродзенскім выдавецтве ЮрСаПрынт у 2014 годзе. Кніга прысвечана адной з самых трагічных старонак у канфесійнай гісторыі нашай краіны – ліквідацыі Уніяцкай Царквы ў канцы XVIII – першай палове XIX стагоддзяў. Аўтар даследуе гэтую падзею ў цалкам новым рэчышчы: яна паказвае рэакцыю ніжэйшага духавенства і вернікаў-уніятаў на далучэнне іх Царквы да праваслаўя.
Прафесар Марозава – знаны спецыяліст па гісторыі Уніяцкай Царквы. У многіх сваіх выступах і публікацыях яна ўздымала праблему супраціву дэўнізацыі ў Беларусі, і гэтыя яе артыкулы часткова сталі матэрыялам для новай манаграфіі даследчыцы. Кніга складаецца з чатырох раздзелаў.
Ва ўступе да працы С.В.Марозава прыводзіць агульныя звесткі пра стан Уніяцкай Царквы няпярэдадні далучэння Беларусі да Расійскай Імперыі, а таксама пра палітыку расійскіх уладаў адносна Уніі. Даследчыца высока ацэньвае значэнне Уніяцкай Царквы: “Спроба рэальнага аб’яднання хрысціянскай Царквы, прадпрынятая нашымі продкамі, з’яўляецца найважнейшым укладам беларускага народа ў скарбніцу сусветнай цывілізацыі” (с. 5). С. Марозава прыводзіць звесткі адносна колькасці ўніяцкіх епархій, парафій, святароў, вернікаў напярэдадні падзелаў Рэчы Паспалітай і адзначае, што гэта была вельмі ўплывовая сіла, з якой не магла не лічыцца расійская ўлада пасля далучэння Беларусі.
Стаўленне ўладаў Расійскай імперыі да Ўніяцкай Царквы адзначалася варожасцю яшчэ з часоў вайны 1654-1667 гадоў. “Для расійскіх палітыкаў уніяцкая царква, якая злучала мільёны душ з Рымам і заходняй культурай, была ад самага пачатку справай нямілай і нават ненавіснай” – піша даследчыца (с. 7). Яна вызначае два шляхі ліквідацыі Уніі: зверху – праз пераход у праваслаўе вышэйшага духавенства, і знізу – праз аправаслаўліванне сялянства. С. Марозава піша, што другі шлях быў характэрны для часоў панавання расійскай імператрыцы Кацярыны ІІ, каторая напрыканцы ХVІІІ стагоддзя распачала акцыю па ліквідацыі Уніяцкай Царквы, што, аднак, скончылася няўдачай. Шлях “зверху” выкарыстаў імператар Мікалай І, і гэта прывяло да поўнай ліквідацыі Уніі ў 1839 годзе.
У першым раздзеле манаграфіі С.В. Марозава разглядае гістарыяграфію і крыніцы працэсу дэўнізацыі Беларусі ў канцы XVIII-пачатку ХІХ стагоддзяў. Аўтар коратка прадстаўляе асноўныя перыяды даследвання праблемы. Першы перыяд – часы Расійскай імперыі, улады якой стараліся прадставіць свету ліквідацыю Уніі як добраахвотнае імкненне народу, таму афіцыйная расійская гістарыяграфія ўсе свае сілы накіравала на тое, каб даказаць справядлівасць і законнасць гэтага кроку. “Гістарыяграфія таксама навязала грамадству думку аб паўсямесным безбалесным і добраахвотным адрачэнні ўніятамі ад сваёй веры,” – піша даследчыца (с. 17). Праўда, яна адзначае, што аўтары фундаментальных даследванняў ліквідацыі Уніі – М. Марошкін, М. Каяловіч, П. Баброўскі і іншыя – бачылі абодва бакі гэтай падзеі. Што датычыць савецкай гістарыяграфіі, яна пераняла афіцыйную пазіцыю ўладаў Расійскай імперыі.
У беларускай гістарыяграфіі існуе два падыходы да факту скасавання Уніі. Першы, ідэнтычны з расійскім, панаваў у 30-80-я гг. ХХ стагоддзя, існуе ён і зараз. Другі – стаўленне да ліквідацыі Уніяцкай Царквы як да аднаго з прыёмаў каланізацыі і русіфікацыі далучаных тэрыторый – упершыню з’яўляецца ў працах гісторыка М.М. Нікольскага, і знаходзіць падтрымку ў беларускіх гісторыкаў ў 20-я гады ХХ стагоддзя. “Сучасныя даследчыкі прызнаюць факт небезбалеснасці ліквідацыі ўніяцкай царквы для беларускага народа і яго культуры і звяртаюць ўвагу не толькі на ўрадавую палітыку, але і на адносіны вернікаў да дэмантажу іх царквы,” – піша даследчыца (с. 23).
Аўтар апісвае таксама архіўныя крыніцы, якія сталі падставай для напісання манаграфіі. Гэта дакументы свецкіх і царкоўных устаноў, якія захоўваюцца ў архівах Мінска, Гродна, Масквы, Пецярбурга і Вільні. С. Марозава характэрызуе іх як “комплекс крыніц, выяўленых аўтарам у 2000-я г. у архівах і рукапісных аддзелах бібліятэк Беларусі і суседніх краін, з якімі Беларусь у мінулым звязвалі агульныя дзяржаўныя межы” (с. 26). Многія з гэтых крыніц, адзначае даследчыца, упершыню ўводзяцца ў навуковы абарот.
Другі раздзел манаграфіі С.В. Марозава прысвячае “навяртанню” беларускіх уніятаў на праваслаўе ў 1780-1802 гадах. У гэтым працэсе даследчыца вылучае некалькі хваляў. Першая, у 1780-1783 гадах, была даволі лагодная: царская ўлада засцерагалася адкрытых гвалтаў, бо баялася напалохаць новых падданых імперыі. Нягледзячы на гэта, намаганнямі магілёўскага праваслаўнага біскупа Георгія Каніскага і пры патуранні ўладаў ад Уніі было адарвана 433 царквы.
Другая хваля ліквідацыі Уніі адбывалася ў 1794-1796 гадах. У праваслаўе пераходзілі парафіі, у якіх за гэта выказалася большасць. Такая большасць дасягалася рознымі спосабамі, напрыклад магілёўскі губернатар Чарамісінаў “місіянерстваваў” у суправаджэнні атрада кананіраў і гарматы.
Праваслаўная “місія” сустрэла шырокі супраціў у беларускім грамадстве. С.В. Марозава прыводзіць факты непрыняцця праваслаўя ў канкрэтных парафіях, пералічвае выпадкі гвалту там, дзе “місія” мела поспех: у Себежскім і Люцынскім паветах, Любавічах у Магілёўскай губерні, Дзісне, Свяцілавічах (Рагачоўскі павет). Даследчыца адзначае, што са смерцю імператрыцы Кацярыны ІІ у Беларусі распачаўся масавы працэс вяртання нованавернутых “праваслаўных” назад у Вунію. С.В. Марозава апісвае таксама выпадкі пераходу ўніятаў на рыма-каталіцтва і адзначае, што Уніяцкай Царкве трэба было абараняцца “на два фронты”: ад праваслаўных і ад рыма-каталікоў, якія карысталіся яе часовай слабасцю і пераманьвалі вернікаў да сябе.
Трэці раздзел манаграфіі носіць назву “1833 – лета 1838 г.: канфесійнае перайначванне Баларусі”. Пасля паўстання 1830-1831 гадоў згодна з воляй імператара Мікалая І пачынаецца новая хваля пераследу Уніяцкай Царквы. “Аднаразовае раптоўнае пераварочванне ўніятаў пры Кацярыне ІІ змяніла доўгапланавае, разлічанае на некалькі гадоў, старанна падрыхтаванае вырашэнне “ўніяцкага пытання” – піша С. Марозава (с. 78). Даследчыца прыводзіць шматлікія факты прымусовага навяртання на праваслаўе беларускіх уніятаў. Апісвае яна і формы супраціву: ад пісання петыцый да ўзброенай барацьбы (адзін з падраздзелаў, напрыклад, носіць назву “Гарадок: з каламі за веру”). Уражвае геаграфія фактаў супраціву: Азарычы Пінскага павету, Цехановічы Клімаваіцкага павету, Сенненскі, Полацкі паветы і г.д. Значны супраціў аказалі жыхары Вілейкі.
Прыведзеныя даследчыцай факты сведчаць, што прымус у ліквідацыі Уніяцкай Царквы выкарыстоўваўся па ўсёй Беларусі, і паўсюль ён выклікаў антыўз’яднаўчы рух. Цікавыя звесткі прыводзіць С. Марозава адносна сацыяльнай карціны супраціву: уніяцтва абаранялі не толькі сяляне і духавенства, але і шляхта рыма-каталіцкага веравызнання, якая ўсяляк падтрымлівала пратэстуючых уніятаў і адмаўляла ў падтрымцы прышламу праваслаўнаму духавенству і сваім землякам, якія здрадзілі Уніі.
З мэтай набліжэння абраднасці Ўніяцкай Царквы да Праваслаўнай у 1834-1838 гадах адбывалася так званае “ачышчэнне абраду”: з уніяцкіх цэркваў прыбіраліся абразы, напісаныя не паводле праваслаўных канонаў, кнігі віленскага і супрасльскага друку замяняліся на маскоўскія, перабудоўваліся алтары, выкідаліся арганы. Усе гэтыя змены выклікалі чарговую хвалю пратэстаў вернікаў. “Распаўсюджанай формай абароны сваёй веры ў тых умовах сталі групавыя і аднаасобныя пратэсты,” – піша С. Марозава. Асноўнай групай пратэстоўцаў у гэты перыяд былі ўніяцкія святары. Аднак і гэты негвалтоўны супраціў выклікаў хвалю рэпрэсій. Даследчыца, як прыклад святара, вернага сваім перакананням, прыводзіць айца Адама Плаўскага, святара з Любчы Навагрудскага дэканату, які першы даў прыклад непрыняцця службоўнікаў маскоўскага друку.
Чарговы этап ліквідацыі Уніі, які разглядае даследчыца, – збор подпісаў ад духавенства аб жаданні далучацца да праваслаўя, калі на тое будзе воля імператара. С. Марозава апісвае супраціў гэтай кампаніі з боку святароў: пратэст пятнаццаці святароў Беластоцкай акругі, ганенні на манахаў-базыльянаў у мястэчку Лыскава, пакутніцкі шлях трох святароў Р. Міцэвіча, І. Андрушкевіча і І. Салтаноўскага. Асаблівую ўвагу даследчыца надае паездцы ў 1838 годзе на Беларусь і Ўкраіну чыноўніка па асобых даручэннях пры Обер-пракуроры Сінода В. Скрыпіцына. Яго місія, як адзначае С. Марозава, прыспешыла справу ліквідацыі Уніяцкай Царквы.
Апошні, трэці раздзел манаграфіі С.В. Марозава прысвячае падзеям восені 1838-вясны 1839 гадоў. Сярод іх – масавыя пратэсты духавенства, якое жадала захавання Уніі (111 святароў падпісалі петыцыю на Полаччыне і 15 на Беласточчыне), дэпартацыі найбольш актыўных святароў у глыб Расіі, дзейнасць дзяржаўнага Тайнага камітэту, які рыхтаваў і праводзіў далучэнне Уніяцкай Царквы да Праваслаўнай. Даследчыца падкрэслівае, што акт аб “уз’яднанні” яшчэ некалькі месяцаў трымаўся ў таямніцы ад вернікаў і шэраговага духавенства – царкоўныя і свецкія ўлады чакалі прыходу ў Беларусь войска, якое мела б прадухіліць магчымыя бунты.
Напрыканцы С.В. Марозава падводзіць вынікі даследвання. “Салідарызуемся з тымі даследчыкамі, якія лічаць ліквідацыю ўніяцкай Царквы ганебнай старонкай расійскай канфесійнай палітыкі,” – піша аўтарка (с. 198). Яна адзначае, што “ўз’яднаўчая” палітыка расійскіх уладаў выклікала ў Беларусі моцны антыўз’яднаўчы рух: “На дэмантаж Царквы народ адказаў адданасцю сваім пастырам, абрадам, традыцыям” (с. 199). Даследчыца таксама піша, што змаганне царскіх уладаў з Уніяй не скончылася ў 1839 годзе, яшчэ шмат дзесяцігоддзяў святары і простыя вернікі захоўвалі вернасць афіцыйна забароненай царкве. “Настальгія па Уніі і страчанай разам з ёй сакральнай культуры захоўвалася ў Беларусі да пачатку ХХ стагоддзя,” – адзначае С. Марозава.
Варта падкрэсліць, што на сённяшні дзень праца С. В. Марозавай з’яўляецца ўнікальнай – яшчэ ніводзін навуковец не даследваў маштабы супраціву знішчэнню Уніяцкай Царквы на тэрыторыі Беларусі. Даследчыца ўводзіць у навуковы абарот цэлы шэраг невядомых фактаў і пярэчыць тэзісу аб “добраахвотным” уз’яднанні ўніятаў і адсутнасці супраціву ліквідацыі Уніяцкай Царквы.
Разам з тым хацелася б звярнуць увагу на некаторыя хібы працы. Гэта перадусім памылкі рэлігійнай лексікі. Так, напрыклад, С.В. Марозава ўжывае слова “спаведнікі” якое з’яўляецца калькай з рускай мовы, у беларускай рэлігійнай тэрміналогіі выкарыстоўваецца слова “вернікі”. Спаведнікам жа па-беларуску называецца святар, які спавядае. Слова “павяртаць”, якое даследчыца выкарыстоўвае на акрэсленне працэсу змены веравызнання лепей было б замяніць словам “навяртаць”. І найбольш уражвае рэгулярнае ўжыванне аўтаркай слова “поп” на акрэсленне ўніяцкага духавенства. Гэтае слова ў беларускай мове даўно ўжо набыло здзекліва-адмоўнае значэнне, таму варта было б яго замяняць нейтральным “святар”.
Найвялікшым аднак недахопам манаграфіі з’яўляецца яе наклад – 100 асобнікаў, што, безумоўна, недастаткова для такой цікавай і каштоўнай гістарычнай працы. Застаецца спадзявацца на хуткае яе перавыданне і чакаць новага накладу.
