Інстытут палітычных даследаванняў "Палiтычная сфера"
Алег Дзярновіч “Фрэскi гiсторыi: артыкулы i эсэ па гiсторыi i цывiлiзацыi Беларусi i Цэнтральна-Усходняй Еўропы”. Мiнск, РIВШ, 2011
Агляд падрыхтаваны Аляксандрам Філіпавым
Кніга Алега Дзярновіча “Фрэскі гісторыі” пакідае вельмі станоўчае, але пры гэтым дваістае ўражанне. З аднаго боку, выданне пазіцыянуецца як навуковае і знешне адпавядае патрабаванням да такіх прац: мае рэцэнзентаў, неабходны навукова-даведачны апарат (паказальнік імёнаў, геаграфічных і этнічных назваў і г. д.), тэкст суправаджаецца шматлікімі спасылкамі на рэлевантныя крыніцы і даследаванні. З іншага боку, ужо сама поўная назва кнігі мае хутчэй публіцыстычны характар – “Фрэскі гісторыі: артыкулы і эсэ па гісторыі і цывілізацыі Беларусі і Цэнтральна-Усходняй Еўропы”.
Структурна кніга ўяўляе сабой набор досыць разнапланавых артыкулаў і эсэ, прысвечаных пераважна гісторыі і культуры Беларусі (ВКЛ, Рэчы Паспалітай) у XIII-XVIII стст., хоць прысутнічаюць сюжэты, звязаныя з іншымі эпохамі і краінамі.
Усе эсэ разбітыя на пяць блокаў. У першым (“Дзяржава”) аўтар праз прызму гістарыяграфіі разглядае праблему месца каранацыі Міндоўга, затым прасочвае эвалюцыю тытулатуры вялікага князя літоўскага, а ў завяршэнні раздзела даследуе назву “Рэчы Паспалітай” і выкарыстання слова “рэспубліка” у кантэксце палітычнай традыцыі той эпохі. Блок “Традыцыя” аналізуе прычыны ўзнікнення розных назваў “Грунвальдскай бітвы”; канцэпцыю “даўніны” і “традыцыі” ў Вялікім Княстве Літоўскім, а таксама ўводзіць у навуковы зварот дзве новыя крыніцы – “Зборнік імёнаў князёў і каралёў польскіх” і “Прадмову Антонія Касакоўскага да транслітараванай Метрыкі ВКЛ”. “Выпрабаванні” і “Бяседа” апісваюць голад, эпідэміі, хваробы, змены клімату на тэрыторыі Беларусі ў XVI-XVII стст., а таксама некаторыя аспекты паўсядзённай камунікацыі, пераважна ў дарэвалюцыйнай Беларусі.
Апошні блок – “Дыялог” – з’яўляецца самым эклектычным. У ім разглядаюцца пытанні ўтварэння ВКЛ у нямецкай гістарыяграфіі (пераважна праз прызму палемікі нямецкіх аўтараў з В. Пашута), дзейнасць Боны Сфорца, місія Жака Маржэрэта ў Англіі. Уводзіцца ў навуковы зварот гарантыйны ліст палявога гетмана ВКЛ князя К. Радзівіла Жаку Маржэрэту па кампенсацыі выдаткаў на падарожжа да двара ангельскага караля Якава I.
Выданне ўяўляе сабой асаблівую з’яву ў беларускай гістарыяграфіі. Перш за ўсё, неабходна адзначыць разнастайнасць тэм, якія закранаюцца ў кнізе, і шырокую базу крыніц на розных мовах. Трэба аддаць належнае аўтару – нешматлікія гісторыкі вырашыліся б на падрыхтоўку такой кнігі і, напэўна, яшчэ меншая колькасць змагла б паспяхова рэалізаваць сваю задуму. У тым, што А. Дзярновічу гэта ўдалося, сумнявацца не даводзіцца. Апора на крыніцы і старанны выбар разгляданых праблем дазваляе аўтару рабіць аргументаваныя высновы, а там, дзе праца мае апісальны характар, прадставіць падрабязную і маляўнічую карціну падзей ды з’яў.
Зварот да розных прыкладаў з сусветнай гісторыі, а таксама шэрагу дысцыплін дазваляюць прадставіць шматлікія з’явы айчыннай гісторыі ў новым выглядзе, які не ўласцівы беларускай гістарыяграфіі.
Разам з тым, як і любое выданне, якое адрозніваецца ярка выяўленым аўтарскім падыходам, кніга мае, на мой погляд, пэўныя праблемныя месцы. Хочацца падкрэсліць, што частка гэтых недахопаў мае дыскусійны характар і, хутчэй, адлюстроўвае згоду ці нязгоду з аўтарскай канцэпцыяй прадстаўлення і арганізацыі матэрыялу.
Перш за ўсё, варта адзначыць жанравую неаднароднасць. Нягледзячы на фармальную структуру (пяць блокаў, кожны з якіх аб’ядноўвае некалькі сюжэтаў), нейкая генеральная лінія, ідэя адсутнічае. Па сутнасці, усе сюжэты можна падзяліць на дзве групы: а) гістарыяграфічныя і археаграфічныя б) сюжэты, якія па большай частцы нагадваюць гістарычныя анекдоты “пра ўсё”. Менавіта з-за такога змешвання цалкам разнапланавых прац, ды яшчэ і раскіданых па розных блоках, кніга набывае навукова-публіцыстычны характар. Гэта, відавочна, значна ўскладняе вызначэнне мэтавай аўдыторыі – ці то гэта прафесійныя навукоўцы-гісторыкі, ці то гэта, як прынята пісаць у анатацыях, “усе, хто цікавіцца гісторыяй”.
Адносна першай групы сюжэтаў (гістарыяграфічнага і археаграфічнага характару) варта яшчэ раз адзначыць прафесіяналізм. Разглядаюцца актуальныя пытанні гісторыі Беларусі, уводзяцца ў навуковы зварот новыя гістарычныя крыніцы, па некаторых пытаннях даецца падрабязны гістарыяграфічны агляд. Аўтар выкарыстоўвае шматлікія крыніцы на лацінскай, польскай, нямецкай і інш. мовах. Разам з тым, хоць у прадмове аўтар і папракнуў прафесара Георгія Галенчанку ў “пазітывісцкай вернасці крыніцам”, уяўляецца, што пры некаторых абставінах гэты папрок можна адрасаваць і самому Алегу Дзярновічу.
Прыкладам можа быць аналіз тытулатуры манарха ВКЛ. Нягледзячы на каласальную працу, праведзеную аўтарам, можна канстатаваць, што яна, у цэлым, уяўляе сабой выбарку неабходнай інфармацыі з розных дакументаў. У выніку, у нас ёсць набор разнастайных тытулаў, якімі манарх ВКЛ называецца ў розных крыніцах на працягу адносна кароткага прамежку часу, аднак юрыдычны статус, які пазначаецца гэтымі тытуламі, і палітычныя абставіны, якія стаяць за выкарыстаннем таго ці іншага тытула, застаюцца па-за сферай ўвагі. Відаць, менавіта таму аўтар робіць не выснову, а “спробу высновы”.
Уяўляецца, што складаная сітуацыя, у якую трапіў Алег Дзярновіч пры аналізе гэтага пытання, звязаная са змешваннем чатырох (!) культурна-палітычных і моўных традыцый – сярэднявечнай лацінскай, нямецкай, старажытнарускай і візантыйскай – без намёку на пабудову базавай сістэмы ацэнкі. Сітуацыя пагаршаецца яшчэ і тым, што аўтар разглядае адзін і той жа тытул у трох “іпастасях”: “апісальная”, “намінальная” і “афіцыйна-прававая” (с. 62), аднак нідзе не прыводзіць крытэраў, па якіх праводзіцца такі падзел.
Акрамя таго, вельмі сумніўным з’яўляецца сцвярджэнне, што візантыйскім адпаведнікам тытула “вялікі князь” з’яўляецца менавіта “архонт”. Архонтамі візантыйскія крыніцы часта называлі правадыроў войскаў “варварскіх” народаў, што нападалі на іх (гл., напрыклад, Константин Багрянородный “Об управлении империей”). Акрамя таго, у візантыйскіх тэкстах сустракаецца словазлучэнне “вялікі, значны архонт”, дакладная інтэрпрэтацыя якога ўяўляе вялікую навуковую цікавасць (больш падрабязна пра гэта гл. Филиппов А. А. “Старшие эмиры” в Египте: их социальный статус в середине XIII в. // Восток – Oriens. – 2009. – №3. – С. 136-140.).
Спрэчнай з’яўляецца дыхатамія, якую аўтар праводзіць паміж “славянскім” Наваградкам і “літоўскім” Кернавам як месцам каранацыі Міндоўга, якое, на думку А. Дзярновіча, узнікае напрыканцы XVI ст. (с. 13). З прыведзеных крыніц, роўна як і з грамадска-палітычнай сітуацыі таго часу дадзеная выснова не выцякае і, як уяўляецца, павінна быць старанна аргументаваная. Скепсіс у дачыненні да гэтай высновы ўзмацняецца і тым, што на с. 54 сімвалам абароны паганства (у дадзеным выпадку Кейстутам) аб’яўляецца апеляцыя да “русінскай” традыцыі.
Можна паставіць пытанні і да раздзелу “Старына ў ВКЛ: ад непарушнасці традыцый да сацыяльных трансфармацый”. Так, можна аспрэчыць параўнанне візантыйскага і звычаёвага права на землях Русі (с. 82). Усё ж такі Візантыя мела кадыфікаванае права яшчэ пры Юстыніяне I, якое і ляжала ў аснове юрыдычнай сістэмы імперыі. Спасылкі на кадыфікаванае заканадаўства і на звычаёвае права далёка не адно і тое ж.
Пры аналізе “Прадмовы Антонія Касакоўскага да транслітараванай Метрыкі ВКЛ”, каб ацаніць яе палітычны кантэкст, аўтар прапануе звярнуцца да біяграфіі братоў Касакоўскіх (с. 101). Аднак праблема заключаецца ў тым, што “Прадмова …” была напісаная ў 1777-1780 гг., а апісваюцца толькі 1780-1790-я гг. дзейнасці братоў, то бок, незразумела, які ўплыў гэты бурны перыяд іх біяграфіі аказаў на напісаны раней тэкст.
Мабыць, найбольш сур’ёзная заўвага тычыцца прынцыпаў цытавання розных крыніц. А. Дзярновіч выкарыстоўвае два спосабы: 1) пераклад на беларускую мову з прывядзеннем (як правіла, у зносках) тэксту арыгінала; 2) тэкст арыгінала без усякага перакладу. У той час як першы варыянт з’яўляецца аптымальным, то другі выглядае дзіўным для выдання, якое разлічана не толькі на вузкае кола спецыялістаў. У кнізе змешчаныя досыць вялікія неперакладзеныя фрагменты на польскай (варыянту XVII ст.), нямецкай (с. 118 і інш.) і лацінскай (с. 113, с. 117 і інш.) мовах. Асабліва шкада, што ўведзеная ў навуковы зварот крыніца – “Зборнік імёнаў князёў і каралёў польскіх” – так і засталася неперакладзеная.
Такія высокія патрабаванні да чытачоў – свабоднае ўменне чытаць на латыні і на несучасных варыянтах польскай і нямецкай моў – рэзка кантрастуюць з сюжэтамі, якія маюць характар гістарычных анекдотаў. Дадзеныя сюжэты, відаць, задумваліся аўтарам у духу французскай школы “Аналаў”, аднак першае, што кідаецца ў вочы, гэта відавочны недахоп беларускага матэрыялу для напісання навуковай працы ў такой традыцыі. Значная частка раздзелу мае вельмі аддаленае стаўленне да Беларусі: апісанне спарынні, гісторыя стварэння LSD, развагі пра карысць і шкоду кавы, опус пра засваенне малака…. Мода на аналістаў можа прывесці да дзіўных заключэнняў, накшталт таго, што віцебскі ваявода XVII ст. Ян Храпавіцкі, на працягу 30 гадоў адзначаўшы ў сваім дзённіку, у тым ліку, і надвор’е, рабіў гэта таму, што “разумеў важнасць надвор’я для сваіх грамадзян і адчуваў, што яго асабістыя запісы (пра надвор’е – А. Ф.), якія ўяўляюцца прыватнымі, могуць яшчэ адыграць важную ролю для нашчадкаў” (с. 141).
Ёсць у тэксце і пэўныя недакладнасці. Так, незразумела чаму аўтар транслітэруе еменскі горад (аль-)Моха як аль-Мога, бо ні арабская, ні англійская, ні руская версіі прачытання такіх падставаў не даюць. Сумнеўным ёсць сцвярджэнне на с. 157, што рэальнае знаёмства расійскага грамадства з кавай адбылося толькі пасля вайны 1812 г. Гістарычныя крыніцы таго перыяду ўтрымоўваюць досыць звестак аб ўжыванні кавы ў Расіі. Больш за тое, адной з падставаў да вайны сталі абвінавачванні з боку Напалеона, што Расія хоча купляць у Францыі каву і цукар “танна”. Улічваючы, што Францыя страціла Гаіці – асноўную крыніцу цукру і кавы, зразумелае раздражненне Напалеона запытамі рускіх. Не вельмі прыдатным з’яўляецца выкарыстанне тэрміна “куру” для абазначэння хваробы ў Беларусі XVII стагоддзя (с. 128). Куру – гэта вельмі спецыфічная разнавіднасць губчатай энцэфалапатыі, якая сустракаецца ў папуасаў Папуа-Новай Гвінеі.
У заключэнне рэцэнзент, нягледзячы на выказаныя заўвагі, хоча яшчэ раз падкрэсліць высокі ўзровень выдання і выказаць надзею, што чытачы і ў далейшым будуць мець магчымасць знаёміцца з цікавымі працамі Алега Дзярновіча.
