Прыцягненне Другога свету

Ab Imperio. 2011. #2.

Агляд падрыхтаваны супрацоўнікам Інстытута палітычных даследаванняў “Палітычная сфера”, кандыдатам сацыялагічных навук Аляксеем Ластоўскім.

________________________________________________________________________________________

Крыху раней, пры аглядзе першага нумару за 2011 год, мы ўжо прэзэнтавалі агульную канцэпцыю часопіса Ab Imperio, сканцэнтраванага на даследаваннях новай імперскай гісторыі і нацыяналізму.

Зараз мова пойдзе пра наступны нумар, у якім працяг атрымала магістральная лінія на гэты год, вызначаная рэдактарамі выдання – даследаванне Другога свету. Пад гэтай сімвалічнай намінацыяй разумееца тая альтэрнатыва “цывілізаванаму” свету, якая сфарміравалася ці то пад бокам Беларусі, ці то з экспансіяй на беларускую тэрыторыю – а менавіта Расійская імперыя-СССР-Расійская федэрацыя. Адпаведна, ракурс разумення гэтай прасторы як Другога свету патрабуе вывучэння стратэгій вылучэння і адмежавання асобнага і самадастатковага геапалітычнага праекту, спробаў самаапісання і канцэптуалізацыі гэтай адметнасці як ўнутры, так і звонку. Адзначым, што ў гэтым нумары асаблівая ўвага таксама надаецца культурным трансферам, запазычанням і паралелям, якія ставяць пад сумнеў поўную ізаляванасць “дзяржавы-вострава”.

Нумар пачынаецца з артыкулу амерыканскага гісторыка Рычарда Уортмана, які звяртаецца да зменаў у разуменні канцэпта “цэласнасць” (целость) у палітычнай думцы Расійскай імперыі. Хоць асноўны змест артыкула датычыць эвалюцыі гэтай ідэі ў імперскія часы, калі была артыкулявана патрэба захавання інтэграцыі дадзенай прасторы, лёс гэтага канцэпту даводзіцца да сучаснай Расіі, і такім чынам ён успадкоўваецца ад Пятра I да Пуціна. Адметна тое, што Уортман падкрэслівае супрацьпастаўленне і адрозненне расійскай палітычнай думкі ад заходняй, якая мела тыя ж праблемы з захаваннем цэласнасці дзяржавы, але вырашала іх праз іншыя шляхі, больш легалісцкія, чым валюнтарысцкія.

Наступная секцыя часопіса ўтрымлівае два артыкулы, прысвечаныя даследаванню фарміравання этаса і каштоўнасцей двух прафесійных карпарацый, якія на акрэсленым этапе самавызначэння сваіх службовых абавязкаў цесна знітавалі іх з асветніцтвам краіны. Алена Вішлянкова піша пра развіццё самаўсведамлення расійскіх лекараў у першай палове XIX стагоддзя, калі пад уплывам збегу розных фактараў (стварэнне сістэмы прафесійнага вышэйшага навучання, замацаванне прэстыжнасці дзяржаўнай службы, агульныя інтэлектуальныя тэндэнцыі) у гэтым асяродку ўзнікаюць памкненні выйсці па-за межы сваіх непасрэдных абавязкаў і займацца асветніцтвам насельніцтва і “сацыяльным аналізам” для патрэбаў дзяржавы. Марына Ласкутова звяртаецца да іншага гістарычнага перыяду – 1920-х гадоў, пачаткаў савецкай дзяржаўнасці, і аналізуе дыскусіі сярод краязнаўцаў пра прызначэнне і місію іх дзейнасці, сувязь з іншымі інтэлектуальнымі дыскусіямі (у тым ліку і тымі, што каранямі сыходзяць у часы Расійскай імперыі). Вынікам урэшце стала падпарадкаванне лакальных ініцыятываў патрэбам мадэрнізацыі і развіцця савецкай дзяржавы.

Запрошаны рэдактар гэтага нумару Сяргей Жук, прафесар гісторыі з Універсітэта Бол (ЗША) сфарміраваў тэматычны форум па праблематыцы “закрытасці” савецкага грамадства. Ці сапраўды яно было настолькі замкнёным, ізаляваным і самадастатковым, як пра тое казала прапаганда і як падавалася звычайным людзям? Стваральнік форуму ў сваіх уводзінах дае досыць грунтоўнае апісанне асноўных дыскусій наконт закрытасці/адкрытасці савецкага грамадства, якія разгортваюцца ў апошнія гады пераважна сярод амерыканскіх гісторыкаў. Некаторыя праблемныя пытанні, пазначаныя Жуком, далей разгортваюцца на старонках ў больш канкрэтныя даследаванні. Так, Кэйт Браўн разглядае закрытыя “атамныя” гарадкі, якія звычайна лічыліся прадуктам сталінісцкага таталітарнага парадку, і выбудоўвае цалкам іншую лінію іх генеалогіі: водле амерыканскай даследчыцы прамымі прататыпамі для такіх закрытых гарадкоў сталі амерыканскія ўзоры, найперш Манхэтэнскі праект.

Наталля Чарнышова таксама ставіць пад сумнеў “замкнёнасць” савецкага грамадства, і адсочвае відавочныя паралелі ў формах спажывання позняга савецкага грамадства і заходняй культуры, асабліва такую блізкасць аўтарка адсочвае ў практыках спажывання тэхналагічных тавараў. Андрэй Казавой аналізуе гісторыю турыстычных абменаў паміж СССР і ЗША, калі прадпісаныя ролі і задачы савецкіх турыстаў (як прапагандыстаў сацыялістычнай мадэлі развіцця) аказваліся малаэфектыўнымі, і хутчэй спрыялі распаўсюджванню ідэалістычных ўяўленняў пра “Захад”.

Нарэшце, Кацярына Емяльянцова звяртаецца ў сваім даследаванні да яшчэ аднаго выпадку “закрытага” горада – Северадзвінска, дзе вырабляліся падводныя лодкі стратэгічнага прызначэння. Пры захаванні татальнага кантролю дзяржаўных органаў над сацыяльнай прасторай аўтарка вылучае адмысловыя “шэрыя зоны” (напрыклад, чорны рынак) і функцыянаванне паралельных нефармальных сацыяльных сувязей. Такім чынам, праз заходнюю прызму (а ўсе пазначаныя вышэй аўтары працуюць у англа-саксонскай навуковай сістэме) больш важкай і цікавай становіцца праблема трансфераў, запазычанняў і паралеляў паміж заходнім і савецкім грамадствам.

Нумар працягваецца даследаваннем накірункаў студэнцкай міжнароднай міграцыі, якое ажыццявіла Марыя Сафонава. Аналізуючы накірункі міграцыі, яна прыйшла да высновы пра існаванне “глубокіх міграцыйных каналаў”, якія абумоўленыя не толькі сучаснымі раскладкамі прэстыжнасці адукацыі, у значнай ступені яны выкрашталізоўваюцца праз гістарычныя дачыненні. Найбольш устойлівыя каналы ўзнікаюць пры захаванні сувязей паміж былой метраполіяй і калоніяй, некаторым чынам гэтую ж мадэль можна экстрапаляваць і на сучасныя беларуска-расійскія адукацыйныя дачыненні. Больш падрабязна расійскім сацыёлагам разглядаецца студэнцкая міграцыя з Казахстана ў Расію, дзе апісваюцца і тыя інстытуцыянальныя механізмы, які ўзнікаюць для забяспячэння такой мабільнасці.

Наступны тэкст Кевіна Плата і Бенджаміна Натанса ўяўляе сабой хутчэй рэпліку на манаграфію Аляксея Юрчака і прапаноўвае альтэрнатыўны шлях канцэптуалізацыі познесавецкай культуры, са зменай акцэнту ад бінарных апазіцый (актывістаў-дысідэнтаў) да феноменаў пазасістэмнасці.

Як звычайна, у Ab Imperio шмат увагі надаецца рэцэнзаванню новых кніг. Адмысловы блок з трох рэцэнзій прысвечаны нядаўняму перакладу на рускую мову манаграфіі нямецкага вучонага Міхаэля Кемпера пра ісламскі дыскурс ў Татарстане і Башкартастане ў часы Расійскай імперыі. Асаблівую ўвагу сярод новых выданняў варта звярнуць на фундаментальную манаграфію Міхаіла Далбілава «Русский край, чужая вера» пра этнаканфесійную палітыку Расійскай імперыі ў Беларусі і Літве ў часы Александра ІІ. Пакуль што гэтая праца яшчэ чакае на належную рэакцыю і з боку беларускай гістарычнай супольнасці. Сярод рэцэнзій найбольш цікавым уяўляецца абмеркаванне апошняй кнігі ўкраінскага гісторыка Георгія Касьянава “Danse Macabre” пра Галадамор як цэнтральную тэму палітыкі памяці для нашых паўднёвых суседзяў. Калі рэцэнзія Аляксандра Палянічава выкананая ў больш рэфератыўным ключы і падае асноўныя ідэі і змястоўныя інавацыі кнігі Касьянава, то Андрэй Партноў больш засяроджваецца на тых праблемных момантах, якія на старонках рэцэнзаванай манаграфіі не знаходзяць свайго задавальняючага вырашэння – грамадзянскай ангажаванасці ці інтэлектуальнай непрадузятасці гісторыка, абмежаваннях крытыкі нацыянальнага канону гістарыяграфіі, сувязі палітыкі памяці і масавай гістарычнай свядомасці.

Дадзены нумар асвятляе і аналізуе важныя аспекты фарміравання і этапаў самаўсведамлення таго цывілізацыйнага асяродка, у які ўцягнутым аказалася і наша краіна. Важна тое, ці і надалей нас будзе задавальняць роля ўскраіны Другога свету?