Інстытут палітычных даследаванняў "Палiтычная сфера"
Лісейчыкаў, Дзяніс (2011). Штодзённае жыццё ўніяцкага парафіяльнага святара беларуска-літоўскіх зямель 1720-1839. Мінск: Медысонт, 198 с.
Агляд падрыхтаваў айцец Андрэй Крот.
Праца кандыдата гістарычных навук Дзяніса Лісейчыкава “Штодзённае жыццё ўніяцкага парафіяльнага святара беларуска-літоўскіх зямель 1720-1839 гг.” выйшла ў менскім выдавецтве “Медысонт” у 2011 і ўжо атрымала ў беларускай гістарычнай навуцы даволі шырокі розгалас. У 2013 годзе за гэтае даследванне аўтар атрымаў прэмію ІІІ Міжнароднага кангрэсу даследчыкаў Беларусі за найлепшую навуковую публікацыю па гісторыі.
Праца Д. Лісейчыкава напісаная ў новым для беларускай гістарыяграфіі жанры гісторыі штодзённасці, які ў сусветнай гістарычнай навуцы выкарыстоўваецца з 60-х гадоў ХХ стагоддзя. Тэрмін “гісторыя штодзённасці” не мае адназначнага акрэслення, напрыклад, французскія гісторыкі пад гэтым разумелі гісторыю ментальнасцяў – “найбольш агульныя і характэрныя ўяўленні, фобіі і сімпатыі” (с. 10). Д.Лісейчыкаў аддае перавагу разуменню італьянскіх і нямецкіх гісторыкаў, для якіх гісторыя штодзённасці – гэта гісторыя “маленькіх людзей”, і якія прытрымліваюцца лозунгу “Ад вывучэння дзяржаўнай палітыкі і аналізу глабальных грамадскіх структур і працэсаў звернемся да маленькіх жыццёвых светаў звычайных людзей” (с. 11).
Д. Лісейчыкаў лічыць уніяцкае парафіяльнае святарства адной з найбольш зручных супольнасцей для даследвання ў рамках канцэпцыі гісторыі штодзённасці (с. 9), паколькі святарства ўтварала даволі закрытую сацыяльную групу, ў якой склаліся ўнікальныя нормы паводзін, выхавання дзяцей, вядзення гаспадаркі, стаўлення да штодзённага і сакральнага. Уніяцкае парафіяльнае святарства вылучала таксама знаёмства з кніжнай культурай, што прывяло да стварэння шматлікіх магчымых да вывучэння асабістых дакументаў. Да таго ж менавіта уніяцкія святары ў XVIII-пачатку ХІХ стагоддзяў рабілі найбольшы ўплыў на менталітэт мясцовага насельніцтва, з’яўляліся прыкладам у паводзінах для сваіх вернікаў.
Першы раздзел сваёй працы Д. Лісейчыкаў прысвячае аналізу гістарыяграфіі і крыніц штодзённага жыцця ўніяцкіх святароў у XVIII-XIX стагоддзях. Гістарыяграфічны аналіз дазволіў яму вылучыць шэраг спрэчных і нявырашаных у даследваннях іншых гісторыкаў пытанняў гісторыі Уніяцкай Царквы і яе ролі ў гістарычным працэсе. Гісторык вылучае такія праблемы як уплыў белага ўніяцкага духавенства на этнакультурныя і палітычныя працэсы на беларуска-літоўскіх землях; мова штодзённага ўжытку святара; узровень яго адукацыі; стаўленне да ўніяцкага святарства з боку дзяржавы, змены яго маёмаснага стану; стаўленне святароў да падрыхтоўкі і скасавання Уніі. Аўтар манаграфіі адзначае, што выкарыстанне метадаў даследвання гісторыі штодзённасці і пашырэнне кола архіўных крыніц (у першую чаргу комплексу візітаў уніяцкіх храмаў 1754-1839 гг.) дазволяць даць на гэтыя пытанні абгрунтаваныя адказы.
Другі раздзел працы даследчык прысвячае сямейнаму выхаванню, адукацыі і кар’еры святара. Гісторык піша, што большасць уніяцкіх святароў належалі да старажытных святарскіх радоў, чые карані сягалі ў XVI стагоддзе. Аданак ён прыводзіць прыклады таго, што ўніяцкімі святарамі станавіліся таксама прадстаўнікі шляхты, мяшчанства і сялянства. Аўтар абвяргае сцвярджэнне расійскай гістарыяграфіі ХІХ-пачатку ХХ стагоддзяў, што уніяцкімі святарамі рабіліся тыя, хто не мог па-іншаму рэалізаваць сябе ў жыцці, і паказвае на канкрэтных прыкладах прывабнасць уніяцкага святарства нават для асобных прадстаўнікоў шляхты (с. 37).
Што датычыць адукацыі святароў, то даследчык абвяргае сцвярджэнне, што ўніяцкія святары да 30-ых гадоў ХІХ стагоддзя былі малаадукаванай часткай грамадства. Напрыклад, паводле прыведзеных аўтарам архіўных звестак, большасць святароў Літоўска-Віленскай епархіі ў 1819 годзе прайшлі курс навучання альбо ў семінарыі, альбо ў кляштарнай школе. Адначасова Д. Лісейчыкаў не згаджаецца з тымі гісторыкамі, якія сцвярджаюць, што ў другой палове XVIII – пачатку ХІХ стагоддзяў ва Ўніяцкай Царкве існавала разгалінаваная сістэма якаснай адукацыі, паказваючы, што сістэма адукацыі не мела пераемнасці, не была разгалінаванай і была даступнай практычна толькі для дзяцей забяспечаных уніяцкіх святароў, у прыватнасці дэканаў.
Трэці раздзел працы Д. Лісейчыкаў прысвячае стану святарскай гаспадаркі. Ён прыводзіць вельмі цікавыя апісанні бедных і багатых плябаній, іх знешняга і ўнутранага выгляду, абсталявання, гаспадарчых пабудоваў пры іх. На падставе дакументаў аўтар піша, што сцвярджэнне дарэвалюцыйных расійскіх гісторыкаў аб бедным і малазабяспечаным стане ўніяцкіх святарскіх гаспадарак адпавядае рэчаіснасці толькі часткова – калі параўноўваць іх стан з гаспадаркамі рыма-каталіцкімі. Некаторыя святарскія гаспадаркі былі дастаткова заможнымі, на іх сяліліся сяляне-агароднікі, будаваліся невялікія прадпрыемствы. Рэзідэнцыі заможных святароў можна параўнаць з рэзідэнцыямі шляхты. Адначасова існавалі і бедныя святарскія гаспадаркі, якія па сваім знешнім выглядзе і матэрыяльных магчымасцях набліжаліся да сялянскіх гаспадарак.
Чацьвёрты раздзел працы мае назву “Працоўныя абавязкі” (назва раздзела з’яўляецца не зусім карэктнай, правільна было б назваць яго “Святарскае служэнне”), да якіх аўтар залічвае душпастырскую дзейнасць, утрыманне бібліятэк, нагляд за могілкамі, рэгістрацыю забабонаў і цудаў. У гэтым раздзеле Д.Лісейчыкаў таксама паказвае, як на працягу даследуемага перыяду ў грамадстве змяняліся ўяўленні аб вобразе “добрага святара”. Аўтар закранае пытанне афіцыйнай мовы Ўніяцкай Царквы. Ён піша, што метрычныя кнігі вяліся на старабеларускай мове, але прыкладна з 40-х гадоў XVIII стагоддзя яе пачала выцясняць польская мова. Памінальныя сінодыкі (частка метрычных кніг, у якія святар упісваў імёны памерлых дабрадзеяў царквы, каго неабходна было памінаць падчас набажэнстваў) вяліся на сумесі царкоўнаславянскай і старабеларускай моваў аж да скасавання Уніі.
Паступовы пераход дакументацыі Уніяцкай царквы на польскую мову аўтар звязвае з павелічэннем сярод святароў колькасці выпускнікоў семінарый і кляштарных школ, мовай выкладання ў якіх была польская. Аднак, як заўважае аўтар у заключэнні працы, гутарковая беларуская мова была для ўніяцкіх святароў мовай казанняў і кантактаў з паствай, а для святароў, якія не вучыліся ў семінарыях ці кляштарных школах, яна была і мовай штодзённага ўжытку, пра што сведчыць мова складзеных імі дакументаў (с. 132).
Уплыў уніяцкіх святароў на этнакультурныя працэсы не абмяжоўваўся толькі выкарыстаннем беларускай мовы. “Да прадстаўнікоў ніжэйшых саслоўяў кніжная мудрасць (а разам з ёй і традыцыі ўсходнеславянскай культуры) даходзіла менавіта ў інтэрпрэтацыі святара,” – піша гісторык. Розныя формы душпастырскай дзейнасці святара – развіццё культу цудатворных абразоў, заахвочванне да паломніцтваў па святых месцах, арганізацыя царкоўных фэстаў і г.д. – рабілі істотны ўплыў на культурнае жыццё тагачаснага грамадства.
Апошні, пяты раздзел працы, Д.Лісейчыкаў прысвячае вольнаму часу ўніяцкіх святароў. У гэтым раздзеле гісторык апісвае перапіску і дзённікі ўніяцкіх святароў. Гісторык звяртае ўвагу, што ў шэрагу выпадкаў святары ў сваіх нататках і ліставанні засведчылі добрае веданне простанароднай беларускай мовы. У гэтым раздзеле Д. Лісейчыкаў таксама даследуе грамадска-палітычную дзейнасць уніяцкіх святароў: удзел у паўстаннях, вайне 1812 года, масонскіх арганізацыях, супраціў скасаванню Уніі. Аўтар сцвярджае, што белае ўніяцкае духавенства не прымала значнага ўдзелу ні ў паўстаннях 1794 і 1830-1831 гг., ні ў фармаванні польскага войска ў складзе арміі Напалеона, нашмат менш (калі параўноўваць з рыма-каталіцкім духавенствам) было заангажаванае ў дзейнасць масонскіх арганізацый.
Прычыну нізкай грамадска-палітычнай актыўнасці белага ўніяцкага духавенства Д. Лісейчыкаў бачыць у іх сямейным становішчы: жанатым парахам (парафіяльным святарам) трэба было ў першую чаргу думаць пра свае сем’і, пра забеспячэнне будучыні сваіх дзяцей. Уздым палітычнай актыўнасці сярод уніяцкага духавенства, як заўважае даследчык, выклікала нават не скасаванне Уніі, а замах на знешнюю атрыбутыку ўніяцтва: увядзенне літургічных кніг выдання маскоўскіх друкарняў, забарона галіць бараду і іншае. У апошнім з Д. Лісейчыкавым можна не згадзіцца, улічваючы той факт, што скасаванне Уніі доўгі час утойвалася вышэйшым царкоўным кіраўніцтвам ад звычайных святароў, а таксама тое, што цягам некалькіх гадоў пасля ўвядзення маскоўскіх службоўнікаў найбольш актыўную частку святарства рэпрэсавалі.
Напрыканцы хацелася б адзначыць, што выкарыстанне наватарскага для беларускай гістарычнай навукі падыходу – вывучэння гісторыі штодзённасці – дазволіла Д. Лісейчыкаву не толькі зрабіць цікавыя адкрыцці ў гістарыяграфіі, але і даць грунтоўны адказ на традыцыйна спрэчныя пытанні з гісторыі Уніяцкай Царквы (мова Царквы, адукацыя і матэрыяльны стан святарства).
