Слізкасць аналізу беларускай ментальнасці

Кириенко В. В. (2009) Белорусская ментальность, истоки, современность, перспектывы. Гомель: ГГТУ им. П. О. Сухого.

Агляд падрыхтаваны палітолагам Кірылам Ігнацікам.

______________________________________________________________________________________

Кніга Віктара Кірыенкі – доктара сацыялагічных навук, прарэктара па выхаваўчай працы Гомельскага дзяржаўнага тэхнічнага універсітэта імя Сухога – ставіць за мэту адказаць на складаныя пытанні прыроды беларускай ментальнасці, менталітэту і нават этнагенезу. Пры гэтым з практычнага пункту гледжання яна прэтэндуе на абазначэнне вектараў сацыяльнай, культурнай і геапалітычнай арыентацыі Беларусі. Кніга мае прэтэнзію выклікаць цікавасць шырокага спектру спецыялістаў у галіне сацыяльных і гуманітарных навук, а менавіта філосафаў, палітолагаў, сацыёлагаў, эканамістаў, гісторыкаў і “ўсіх тых хто цікавіцца гісторыяй станаўлення беларускага этнасу і беларускай нацыі, а таксама матэрыяльнай і духоўнай культуры і менталітэту беларусаў”.

У анатацыі да кнігі сказана, што ў сувязі з набыццём Беларуссю дзяржаўнага суверэнітэту ў грамадстве з’явілася патрэба ў асэнсаванні нацыянальнай самабытнасці. На гэтую “патрэбу часу” у перапынках паміж выкананнем сваіх непасрэдных абавязкаў –ідэалагічная і інфармацыйная праца – аўтар спрабуе адказаць у меру сваіх гістарычных і сацыялагічных ведаў. Уласна цэнтральная тэза аўтара, што ўсведамленне нацыянальнай самабытнасці становіцца патрэбным толькі пасля набыцця незалежнасці, а не наадварот, накладвае на рэцэнзаваны тэкст вялікі адбітак.

З метадалагічнага пункту гледжання Кірыенка пазіцыянуе сябе як прыхільніка школы Аналаў, альбо як яе яшчэ вызначаюць – новай французскай гістарычнай школы. Школа па-новаму (у кантэксце сярэдзіны ХХ стагоддзя) разглядала гістарычныя працэсы, спрабуючы стварыць «татальную» гісторыю і апісаць ўсе існуючыя грамадскія сувязі — эканамічныя, палітычныя, сацыяльныя і культурныя. Пры гэтым аўтар рэцэнзаванай кнігі рэпрэзентуе сябе як аднаго з лепшых у СНД даследчыкаў менталітэту, які выкарыстоўвае сацыялагічныя метады, хаця нельга сказаць, што робіць ён гэта дастаткова ўдала.

У цэнтры даследавання пакладзена ідэалагема, якую аўтар даводзіць у ва ўсёй кнізе, – асаблівасць фарміравання беларускай нацыі палягае ў знаходжанні ў цэнтры Еўропы, на стыках Захаду–Усходу, пры ўнікальным узаемадзеянні розных культуры і народаў – вялікаросы, маларосы, палякі, а таксама балтаў, яўрэяў і нават цыган. Пры гэтым аўтар ні якім чынам не паказвае, што такая сітуацыя ўзаемапранікнення культураў характэрная для абсалютнай большасці еўрапейскіх этнасаў.

Сацыялагічны элемент кнігі складаюць вынікі апытанняў, якія праводзіліся ў Беларусі, Украіне і Расіі з мэтаю выявіць як беларусы, украінцы ды расейцы ставяцца да сябе, розных грамадскіх інстытутаў, прыватнай уласнасці, а таксама ўспрымаюць “чужыя” народы – немцаў, літоўцаў, амерыканцаў і г.д. Аналізуючы вынікі даследавання, аўтар робіць выснову аб блізкасці ўсходніх славян і “чуждости” для беларусаў, немцаў і асабліва амерыканцаў, якія фармавалі сваю дзяржаўнасць у грамадзянскіх войнах, а беларусы ў войнах са знешнімі ворагамі.

Больш за тое, кажучы пра развіццё беларускага этнасу ў такіх дзяржавах, як Кіеўская Русь, ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі і нават СССР, аўтар сцвярджае, што ва ўсіх пазначаных кантэкстах беларусы не толькі не прыгняталіся, а, наадварот, паспяхова развіваліся, знаходзілі абарону і магчымасць самарэалізацыі, ўспрымалі “вялікія дасягненні матэрыяльнай і духоўнай культур сваіх больш моцных славянскіх суседзяў”.

У кнізе таксама прыводзіцца дастаткова своеасаблівае вызначэнне менталітэту. На думку Кірыенка – гэта моцны, у значнай ступені несвядомы эмацыйнанасычаны, “своеобразный зов предков”, які ідзе ад пакалення да пакалення (с. 7). Далей падаюцца і больш разгорнутыя фармулёўкі менталітэту і пазначаюцца дастаткова спрэчныя фактары яго фарміравання.

Скрозь кнігу праходзіць думка, што ўсе ментальныя ўласцівасці гавораць аб адасобленасці беларусаў ад заходняга свету. У выніку нашы суайчыннікі па сваёй прыродзе не могуць успрыняць заходнія формы кіравання. Дзяржаўнае ўладкаванне усходніх славянаў, у тым ліку і беларусаў, звязваецца з самаўладдзем, якое дапамагала пераадолець супярэчнасці, згуртавацца для стваральнай дзейнасці і кансалідавацца для супрацьдзеяння чужым, варожым знешнім сілам.

Кірыенка рашуча і паслядоўна выступае супраць усталявання заходніх формаў арганізацыі ўлады ў Беларусі, бо нават прыродны ландшафт, структура насельніцтва і іншыя фактары прымушаюць беларусаў у рэальнай практыцы кіравацца дакладным разуменне таго, што свабоды заходняга ўзору ім даваць нельга. У якасці аргументу аўтар узгадвае, што ў беларускай практыцы сямейнага выхавання “паслухмяны хлопчык” з’яўляецца станоўчым персанажам, а на захадзе такі дзяцёнак асацыюецца з разумовымі недахопамі. У працяг тэмы выказваецца меркаванне, што ландшафтныя ўласцівасці беларускай прыроды з’яўляюцца прычынай таго, што для беларусаў характэрна сузіранне, а не пераўтварэнне.

Абапіраючыся на апытанні беларусаў, украінцаў і расейцаў памежных з Гомельшчынай раёнах, аўтар знаходзіць падмацаванне сваёй гіпотэзы – ментальныя характарыстыкі беларусаў, украінцаў і расейцаў амаль аднолькавыя і насычаныя вельмі “канкрэтным сацыякультурным зместам”. У развагах пра змест вельмі паказальна выглядаюць тэзісы аб змякчэнні чужога заходняга ўплыву праз Польшчу і чужога ўсходняга праз Расію. У выніку беларусы успрынялі усходні ўплыў у адаптаванай вялікарускай культурнай форме, а заходні праз польскі культурны кантэкст.

Хаця Кірыенка часткова выкарыстоўвае ў сваім творы спасылкі на Абдзіраловіча, Карскага, Доўнар-Запольскага і нават прыводзіць вытрымкі з вершаў Купалы і Коласа, яго высновы збольшага заснаваны на творах расейскіх прадстаўнікоў “русацэнтрызму” і еўраазійства – Сямёнава, Сяргеева, Стэфаненкі, Панціна, Кара-Мурзы. Пры гэтым, аўтар вельмі мала выкарыстоўвае сучасныя беларусазнаўчыя даследаванні, а таксама ўласна беларускія гістарычныя крыніцы. У тэксце няма агляду даследаванняў польскіх, літоўскіх і іншых еўрапейскіх аўтараў, хаця Кірыенка ад пачатку прэтэндуе на шырокае асэнсаванне гісторыі фарміравання беларускага менталітэту пад уплывам не толькі ўсходніх славян, але і іншых народаў.

Аўтар пастаянна пытаецца даказаць асаблівасць беларускага менталітэту сыходзячы з агульнаславянскага і агульнарускага кантэксту, выкарыстоўвае такія тэрміны як вялікаросы, маларосы, а таксама накіроўвае свае высілкі, каб даказаць, што беларусам не ўласцівыя індывідуалізм і дэмакратыя; патрабуецца моцная патэрналісцкая апека з боку дзяржавы. Такая заблытаная канцэпцыя беларускага менталітэту цалкам стасуецца з сучаснай дзяржаўнай палітыкай, якая спрабуе падтрымліваць тоеснасць нацыі абапіраючыся на моцную ўладу, а не шырокі пласт беларускай культурнай і гістарычнай спадчыны. Фактычна кніга Кірыенкі прысвечана пошукамі вытокаў беларускага менталітэту на аснове няўлоўных “славянскіх каранёў”, ландшафту, геаграфічнага становішча і глыбінных духоўна-маральных падыходаў. Яе цяжка лічыць навуковым даследаваннем, але па сваім ідэалагічным пазіцыям яна цалкам адпавядае запытам сучаснай беларускай палітыкі і можа быць добрым дапаўненнем да падручнікаў па дзяржаўнай ідэалогіі.