Расія як хвароба, літаратура як зло

tompsanЭва М. Томпсан. Песняры імперыі: расійская літаратура і посткаланіялізм / пераклад з англ. мовы Т. Нядбай. – Мн.: Медыясонт, 2009.

Кніга “Песняры імперыі. Расійская літаратура і каланіялізм” амерыканскай даследчыцы Эвы Томпсан прысвечана даследаванню расійскай літаратуры. Але праца вельмі далёкая ад літаратуразнаўства, хутчэй, гэта прачытанне класічных твораў праз посткаланіяльную прызму. На першы план у кнізе выносяцца менавіта дачыненні імперыі і калоній у дыскурсіўнай прасторы. Галоўны тэзіс Томпсан зводзіцца да таго, што расійская літаратура абслугоўвала імперскія інтарэсы, а менавіта: 1) расійскія пісьменнікі зыходзілі з нерэфлексіўнай  імперскай пазіцыі, 2) наогул не заўважалі ці прыніжалі іншыя народы Імперыі і 3) прыглушалі/адбіралі права голасу ў прыгнечаных народаў.

Імперыя разумеецца выключна як рэпрэсіўны інстытут, які толькі займаецца тэрытарыяльнай экспансіяй і эксплуатацыяй захопленых тэрыторый ды народаў.

Томпсан шмат намаганняў прыкладае на тое, каб паказаць розніцу паміж заходнім і расійскім імперыялізмам / каланіялізмам (і робіць гэта цалкам слушна). Але нягледзячы на гэта, у яе не паўстае ніякіх сумненняў пра ўсялякія змяненні і адаптацыю метадалогіі посткаланіялізма, распрацаваную Саідам у дачыненні выключна да заходняга імперыялізму, у прымяненні да аналізу расійскага выпадку.

Паўстае ўражанне, што падставай для даследавання расійскай літаратуры і імперскага дыскурсу ў кнізе  з’яўляецца сцверджанне: Расія – гэта Зло, а Расійская імперыя – гэта МегаЗло. Хоць гэта ўжо радыкалізацыя зыходнага тэзісу, сама амерыканская даследчыца выказваецца больш памяркоўна: “Хвароба Расіі не ў палітычнай сістэме, сама імперская Расія – гэта хвароба”. У выніку, ледзь не на кожнай старонцы мы можам сустрэць сцверджанні пра адсталасць, ніжэйшы ўзровень, дзікунства расійскай дзяржавы і культуры. Ці не сустракаем мы зноў тую ж стэрэатыпізацыю і сімвалічнае прыніжэнне, у якіх абвінавачваюцца расійскія пісьменнікі?

На жаль, прачытанне розных сюжэтаў расійскай літаратуры ў “Песнярах імперыі” вельмі часта хварэе на ігнараванне кантэксту, нацягнутыя інтэрпрэтацыі і нават больш таго, на адмысловыя фальсіфікацыі. І ўсё ж менавіта разбор класічных твораў – гэта найбольш моцнае месца гэтай кнігі. У працы можна знайсці шмат цікавых і пранізлівых заўваг, якія паўстаюць пры прачытанні знаёмых твораў “супраць шэрсці”, праз пошук тых схаваных сэнсаў, якія імпліцытна закладваліся ў літаратурныя творы іх аўтарамі.

Як ні дзіўна, але менавіта прастата і радыкальнасць аўтаркі, эмацыйная зараджанасць тэксту прымушаюць з цікавасцю ўчытвацца ў гэтыя старонкі, прысвечаныя развенчванню тых імперскіх стэрэатыпаў, якімі прасякнута расійскай літаратура.

У безумоўны плюс “Песнярам імперыі” можна залічыць тое, што да гэтай кнігі вельмі цяжка застацца абыякавым. Яна лёгка выклікае абурэнне – асабліва ў тых, хто выхоўваўся на творах расійскай літаратуры. Інтэлігенцыі “прыгнечаных Народаў” гэтай працай лёгка захапіцца і ўбачыць тут надзвычайнае інтэлектуальнае дасягненне, паколькі Эва Томпсан паслядоўна і ўпарта сцвярджае каланіяльны характар расійскай літаратуры. А гэта ж адна з найбольш фундаментальных падстаў расійскай культуры, якая ўжо даўно не існуе як нейкая самастойная з’ява, а мае цесныя і непарыўныя сувязі з вялікадзяржаўнай знешняй палітыкай.

Між тым, пры фіксацыі шматлікіх недахопаў кнігі Эвы Томпсан, даводзіцца прызнаць, што першапачатковая інтэнцыя даследчыцы на пошук прыхаванай імперскай свядомасці ў творах расійскай пісьменнікаў – гэта цалкам слушная і адпаведная задача. Толькі вось асабістая ідэалагічная заангажаванасць даследчыцы і вельмі слабая метадалагічная база паспрыялі таму,  што рашэнне гэтай задачы пакідае даволі сумнае ўражанне ў тых, хто прагне глыбокага і сур’ёзнага аналізу дачыненняў паміж палітыкай і культурай, уладай і ведай, Імперыяй і Народамі.

У любым выпадку прачытанне гэтай кнігі пакідае ў душы сумненні і падазрэнні для вялікіх літаратурных наратываў, пасля чаго “дыскурс па змаўчанні” мае мала шанцаў на поспех. Вось толькі на старонках кнігі Томпсан Вялікае Падазрэнне так і замыкаецца ў межах ressentiment. Імперыя яшчэ чакае сваіх годных дэканструктараў.

Агляд падрыхтаваны: Інстытут палітычных даследаванняў “Палітычная сфера”

Check Also

Аналітычная папера пра грамадскія ацэнкі сістэмы адукацыі ў Беларусі

Прадстаўляем вашай увазе аналітычную паперу па выніках сацыялагічнага даследвання, ажыццёўленга ў жніўні 2023 года. У ...